لوقمه؛ شیرو ستمدیده – روانشناسی، علمی است که با ذهن، رفتار و انگیزه‌های انسان سر و کار دارد و هدفش فهم دقیق سازوکارهای روانی است. اما در یکی دو دهۀ اخیر، نوعی از روانشناسی به شدت محبوب شده که بیشتر با جذابیت‌های سطحی و وعده‌های سریع شناخته می‌شود تا با دقت علمی؛ به این نوع، «روانشناسی زرد» گفته می‌شود. روانشناسی زرد، در واقع نسخۀ ساده و عامیانه‌ای از روانشناسی است که در شبکه‌های اجتماعی، تبلیغات، و کتاب‌های پرفروش دیده می‌شود و با تکیه بر احساسات و داستان‌های جذاب، تلاش می‌کند مخاطب را به خود جذب کند.
ریشۀ روانشناسی زرد را می‌توان در تلاش انسان برای رسیدن به پاسخ‌های سریع و ساده نسبت به مسایل پیچیدۀ ذهنی و رفتاری جست‌وجو کرد. مردم معمولاً به دنبال راهکارهای فوری برای بهبود زندگی، روابط یا موفقیت شخصی هستند. روانشناسی زرد با ارایۀ دستورالعمل‌های کوتاه، جمله‌های انگیزشی و داستان‌های مثال‌زدنی، این نیاز را پاسخ می‌دهد. نمونه‌های متداول آن عبارت‌اند از توصیه‌های کلی دربارۀ شخصیت افراد، تقسیم‌بندی سبک‌های مختلف روابط، یا استراتژی‌های موفقیت که بدون در نظر گرفتن شرایط فردی ارائه می‌شوند.
یکی از ویژگی‌های بارز این نوع از روانشناسی، ساده‌سازی بیش از حد نظریه‌ها و مفاهیم علمی است. مفاهیمی که در پژوهش‌های دقیق روان‌شناسانه سال‌ها مطالعه و تحلیل شده‌اند، گاه در این سبک به چند جملۀ کوتاه و جذاب تقلیل می‌یابند. مثلاً نظریه‌های پیچیده دربارۀ انگیزه، اضطراب یا شخصیت، در قالب «۱۰ قانون برای موفقیت فوری» یا «رازهای خوشبختی» به مخاطب عرضه می‌شوند.
این ساده‌سازی باعث می‌شود که مطالب راحت‌تر هضم شوند و افراد بدون دانش پیشین، احساس فهم موضوع را داشته باشند، اما در واقع بسیاری از جزئیات علمی و محدودیت‌های مفهومی حذف شده‌اند. مواردی از این دست، جزو ارکان روانشناسی زرد هستند:
۱. جمله‌های انگیزشی و کلیشه‌ای:
مثل «اگر مثبت فکر کنی، همه چیز ممکن است» یا «موفقیت فقط به ارادۀ تو بستگی دارد». این جملات کوتاه و هیجانی، بدون توجه به پیچیدگی‌های روانشناسی انسان، وعدۀ سریع تغییر می‌دهند. و به قول کارل پوپر، فیلسوف علم، کسانی که وعده‌های بزرگ می‌دهند، شارلاتان‌اند.
۲. تیپ‌شناسی شخصیتی ساده:
مثلاً تقسیم افراد به «شخصیت‌های چهارگانه» یا «ده نوع شخصیت موفق» و توصیه‌های ثابت برای هر گروه. این تیپ‌بندی‌ها معمولاً علمی نیستند و افراد با ویژگی‌های متنوع را در قالب‌های محدود قرار می‌دهند.
۳. ویدئوها و پست‌های شبکه‌های اجتماعی:
فیلم‌های کوتاه با عنوان «رازهای موفقیت فوری» یا «چطور کسی را جذب کنیم» که از تکنیک‌های ساده و اغلب نادرست روانشناختی برای جلب توجه استفاده می‌کنند.
۴. کتاب‌های پرفروش با وعده‌های فوری:
کتاب‌هایی که وعده می‌دهند در ۷ روز عزت نفس شما افزایش می‌یابد یا می‌توانید روابط خود را به‌طور کامل بهبود دهید. اغلب این کتاب‌ها نمونه‌های داستانی جذاب دارند اما پشتوانه پژوهشی کافی ندارند.
۵. تست‌ها و کوییزهای آنلاین:
تست‌های شخصیت کوتاه که با چند سوال ساده، تیپ شخصیتی یا سبک رفتاری افراد را مشخص می‌کنند. این تست‌ها سرگرم‌کننده هستند اما اعتبار علمی بالایی ندارند و نمی‌توان تصمیمات مهم زندگی را بر اساس آن‌ها گرفت.
زبان روانشناسی زرد نیز اغلب هیجانی و جذاب است. هدف اصلی جلب توجه مخاطب و ایجاد انگیزۀ فوری است، نه ارایۀ تحلیل علمی یا تعمق در موضوع. این ویژگی باعث می‌شود که افراد سریعاً به مطالب واکنش نشان دهند، آن‌ها را به اشتراک بگذارند و حتی به طور موقت تغییر رفتار را تجربه کنند. اما این تغییر معمولاً سطحی و کوتاه‌مدت است و پایۀ علمی محکمی ندارد.
جذابیت روانشناسی زرد برای مخاطبان گسترده غیر قابل انکار است. در دنیای پرمشغلۀ امروز، بسیاری از افراد فرصت مطالعۀ کتاب‌های تخصصی یا شرکت در دوره‌های علمی روانشناسی را ندارند و به دنبال راهکارهای سریع و قابل فهم هستند. روانشناسی زرد این نیاز را پاسخ می‌دهد و همین باعث شده کتاب‌ها، ویدئوها و پست‌های مرتبط با آن میلیون‌ها بازدید و فروش داشته باشند.
با وجود این جذابیت‌ها، این نوع از روانشناسی با نقدهای جدی از سوی متخصصان مواجه است. مهم‌ترین نقد، فقدان پشتوانۀ علمی و اعتبار پژوهشی است. بسیاری از توصیه‌ها و مفاهیم ارائه‌شده در روانشناسی زرد، با پژوهش‌های معتبر هم‌خوانی ندارند و گاه حتی ممکن است مضر باشند؛ زیرا افراد ممکن است تصمیمات مهم زندگی را بر اساس اطلاعات ناقص یا اشتباه بگیرند.
علاوه بر این، روانشناسی زرد می‌تواند تصویر نادرستی از روانشناسی به مخاطب ارائه دهد و باعث شود که مردم باور کنند مسائل پیچیدۀ زندگی‌شان به راحتی قابل حل شدن هستند. در مجموع، «توهم دانایی» می‌تواند یکی از مشکلات ناشی از روی آوردن افراد به روانشناسی زرد باشد.
با این حال، نمی‌توان نفی کرد که روانشناسی زرد نقش خاص خود را دارد. این سبک می‌تواند در ایجاد علاقۀ اولیه به روانشناسی، انگیزۀ شخصی و آگاهی عمومی دربارۀ رفتار و ذهن انسان موثر باشد. مسئلۀ مهم، آگاه بودن مخاطب و تشخیص تفاوت میان اطلاعات علمی و نسخه‌های سطحی و بازاری است.
به طور کلی، روانشناسی زرد نمونه‌ای از تلاش انسان برای رسیدن به پاسخ‌های سریع و ساده نسبت به مسائل پیچیده ذهنی است. جذابیت و تأثیر اولیۀ آن غیرقابل انکار است، اما بدون پشتوانه علمی، طولانی‌مدت و پایدار نخواهد بود. وقوف به محدودیت‌ها و تقابل روانشناسی زرد با نگرش علمیِ حقیقتا روان‌شناسانه، کلید مواجهۀ هوش‌مندانه با این پدیده است.
پایگاه خبری لوقمه، بروز ترین اخبار ایران و جهان در یک لوقمه
✦
‘پایان مقاله’
